Ο Οδυσσέας και ο Σεφέρης

(Ύβρις στην αρχαία τραγωδία ήταν η αλαζονική συμπεριφορά του ανθρώπου που οδηγούσε σε υπέρβαση του ηθικού ή του θεϊκού νόμου και επέφερε τη Νέμεση, δηλαδή την τιμωρία)

 

                                                                                                                   Τα λεξικά

 

Όταν η κοινωνία της ελεύθερης αγοράς εξαπολύει στο όνομα του κέρδους, ριπές ύβρεων εναντίον της φύσης και της ανθρώπινης ουσίας, αγγίζοντας ή ακόμη και υπερβαίνοντας τα όρια της βιωσιμότητας του πλανήτη και του ανθρώπινου γένους, τότε η επίκληση των ποιητών δεν είναι απλή νοσταλγία, αλλά αναγκαιότητα. Μια επίκληση που παραπέμπει στια αναζητήσεις των Αρχαίων στη μαντεία και τους μάγους, για να τους υποδείξουν τρόπους, ώστε να αποφύγουν την ύβρη και τη σύγκρουση με τους Θεούς.

Το σύγχρονο μαντείο στις μέρες μας είναι η ποίηση και μύστες της οι ποιητές. Χρησμός τους η γραφή, όπως το ποίημα του Γιώργου Σεφέρη με τον τίτλο «Οι σύντροφοι στον Άδη».

 

Αφού μας μέναν παξιμάδια

τι κακοκεφαλιά

να φάμε στην ακρογιαλιά

του ήλιου τ’ αργά γελάδια

που το καθένα κι ένα κάστρο

για να το πολεμάς

σαράντα χρόνους και να πάς

να γίνεις ήρωας κι άστρο!

πεινούσαμε στης γης την πλάτη,

σα φάγαμε καλά

πέσαμε εδώ στα χαμηλά

ανίδεοι και χορτάτοι.

 

Είναι εκπληκτικό πως η Ομηρική Οδύσσεια εξακολουθεί με τα μηνύματά της να τροφοδοτεί σύγχρονους ποιητές και μείς να έχουμε την τύχη, τόσο μέσα από την Ομηρική, όσο και μέσα από τη νεώτερη ποίηση, με μια ορθή ανάγνωση, να αναζητούμε και να παίρνουμε απαντήσεις σε σύγχρονα παγκόσμια ερωτήματα. Πριν προχωρήσουμε, να θυμηθούμε τη σχετική μυθοπλασία της Οδύσσειας (από την οποία αντλεί ο ποιητής τις πηγές του)

« Ο Οδυσσέας λίγο πριν αναχωρήσει από το παλάτι της Κίρκης, κατέρχεται στον Άδη για να πάρει χρησμό από το μάντη Τειρεσία για το πώς θα επιστρέψει στην Ιθάκη. Ο Τειρεσίας προφητεύει ότι ο Ποσειδώνας θα κάνει ότι περνάει από το χέρι του, να του κόψει το δρόμο του γυρισμού, επειδή είχε τυφλώσει το γιό του Κύκλωπα. Θα μπορούσε βέβαια να φτάσει στην πολυπόθητη Ιθάκη, με την προϋπόθεση, να μην πειράξουν τις ιερές αγελάδες του Ήλιου που θα συναντούσαν στην επιστροφή, όταν θα άραζαν στο νησί Θρινακία. Μ’αυτό το χρησμό ο Οδυσσέας, ανεβαίνει από τον Άδη, αποχαιρετά την Κίρκη, στη συνέχεια καταφέρνει και περνάει από τις Σειρήνες, ξεφεύγει με απώλειες από τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη και αποκαμωμένος με τους συντρόφους του αποβιβάζεται στη Θρινακία, αφού πρώτα τους βάζει όλους να ορκιστούν ότι δε θα πειράξουν κανένα ζώο πάνω στο νησί. Οι δυνατοί όμως άνεμοι εμποδίζουν την αναχώρησή τους και οι προμήθειες που τους είχε δώσει η Κίρκη κοντεύουν να εξαντληθούν. Τότε και ενώ ο Οδυσσέας απελπισμένος μόνος του προχωράει στο εσωτερικό του νησιού να παρακαλέσει τους Θεούς να του αποκαλύψουν με ποιο τρόπο θα γυρίσει στην Ιθάκη, οι σύντροφοί του σφάζουν τις ιερές αγελάδες. Αμέσως ο Ήλιος τρέχει στον Όλυμπο απαιτώντας την τιμωρία των ενόχων για την ασέβεια που δέχτηκε και ο Δίας υπόσχεται να κεραυνώσει το καράβι του Οδυσσέα μόλις σηκώσει τα πανιά. Πράγματι μόλις αναχωρούν από το νησί, ένας κεραυνός διαλύει το καράβι και μια φοβερή θαλασσοταραχή εξαφανίζει όλους όσους είχαν ασεβήσει στον ‘Ηλιο σφάζοντας τα ζώα του. Ο μόνος που γλιτώνει από την καταστροφή, πάνω σε ένα κατάρτι του διαλυμένου πλοίου, είναι ο Οδυσσέας, που δεν είχε πάρει μέρος στη σφαγή, ούτε θέλησε να γευτεί το κρέας των αγελάδων».

Εδώ η ομηρική αφήγηση για τη σφαγή των αγελάδων έχει το τυπικό σχήμα μιας ιερής παράδοσης. Ένα αρμόδιο πρόσωπο, ο μάντης, προειδοποιεί ένα θνητό για τις δυσάρεστες συνέπειες που θα έχει η οικειοποίηση ενός αγαθού που ανήκει στο Θεό. Ο θνητός αψηφά την ειδοποίηση και ο θεός θυμώνει και τιμωρεί.

Οι ιερές αγελάδες του Ήλιου μπορεί να είναι οτιδήποτε ξεφεύγει από τα όρια του ανθρώπινου μέτρου και της δικαιοδοσίας των ανθρώπων απέναντι στη φύση, συμπεριλαμβανομένης και της ανθρώπινης ουσίας.

Οι ιερές αγελάδες είναι ορίζοντας που δεν επιτρέπεται να διαβούν οι άνθρωποι, αλλιώς θα καταστραφούν. Στην πραγματικότητα θα αυτοκαταστραφούν είτε με την έννοια της άφρονος πράξης που στρέφεται εναντίον του εαυτού τους, είτε με την έννοια της αντιπαλότητας ενάντια στη δική τους θεϊκή ουσία. Δηλαδή στρεφόμενοι κατά των ιδίων.

Και έρχεται ο σύγχρονος μάντης, ο ποιητής, να φωτίσει άλλη μια πτυχή του μύθου. Αυτής της Άλλης λύσης, αυτής που δεν περιέχει ύβριν, η λύση της χαμηλόφωνης εκδοχής. Τα «παξιμάδια» έναντι των ιερών αγελάδων.

 

Αφού μας μέναν παξιμάδια

τι κακοκεφαλιά

να φάμε στην ακρογιαλιά

του Ήλιου τ’ αργά γελάδια

Και έτσι να προτείνει τη διέξοδο από την πείνα που βασάνιζε τους συντρόφους του Οδυσσέα. Μια διέξοδο που δε θα παραβίαζε τη διαχωριστική γραμμή και η οποία θα εξασφάλιζε και την επιβίωσή τους και την ασφαλή επιστροφή στην πατρίδα τους. Κάθε άλλη ενέργεια θα έδειχνε ότι δε θα είχαν αντιληφθεί την ουσία και το μέγεθος των ιερών παραμέτρων( ιερές αγελάδες στο μύθο), που περιβάλλουν τη ζωή μας:

 

που το καθένα κι ένα κάστρο

για να το πολεμάς

σαράντα χρόνους και να πας

να γίνεις ήρωας κι άστρο!

 

Αλλιώς η μη συμμόρφωση στις επιταγές των θεών θα είχε σαν αποτέλεσμα την προσωρινή μεν ικανοποίηση των αναγκών τους, την οριστική όμως πτώση τους(ανίδεοι και χορτάτοι).

 

Πεινούσαμε στης γης την πλάτη

σα φάγαμε καλά

πέσαμε εδώ στα χαμηλά

ανίδεοι και χορτάτοι.

 

Εν τέλει η έννοια της ύβρεως είναι μια έννοια που ανατροφοδοτείται ως προς το περιεχόμενό της, ανάλογα με την ιστορική εποχή και τα επιτεύγματα των ανθρώπων. Είναι βέβαιο ότι στις μέρες μας πολλές από τις παρεμβάσεις της επιστήμης και της τεχνολογίας, εμπίπτουν ή προσεγγίζουν στο να χαρακτηριστούν ως ύβρεις, είτε λέγονται παρεμβάσεις στο DNA, είτε ανάπτυξη χωρίς όρια και καταστροφή του περιβάλλοντος, είτε εικονική πραγματικότητα.

Και ο μάντης Τειρεσίας με τα διάφορα πρόσωπά του, εξακολουθεί και στις μέρες μας να δίνει τους χρησμούς του, φτάνει να τους αναζητούμε και κυρίως να είμαστε σε θέση να αναγνώσουμε το μήνυμα που κρύβουν.